نقش جهان

درخشنده ترين نگين انگشتري معماري و شهرسازي عصر صفوي (میدان نقش جهان اصفهان)
ميدان نقش جهان در زمان صفويان در جايی بنا شده است که پيش از آن باغ بزرگی بنام باغ نقش جهان در آن مکان بوده است. درازای ميدان نقش جهان بيش از 500 متر، پهنای آن 165 متر و مساحت آن نزديک به 85 هزار مترمربع است. در زمان شاه عباس اول و جانشينان وی اين ميدان محل بازی چوگان، رژه قشون و برگزاری آئين ها و جشن ها و نمايش های گوناگون بوده است. دو دروازه سنگی چوگان که هنوز در شمال و جنوب اين ميدان بر جای مانده، يادگار آن دوران است. در گرداگرد اين ميدان بناهای باشکوه و زيبايی چون مسجد شيخ لطف الله، مسجد جامع عباسی کاخ عالی قاپو و سر در قيصريه ساخته شده که هر يک از آنها نمونه ای درخشان از معماری دوران صفويان است.
مسجد شيخ لطف الله در ضلع شرقی ميدان نقش جهان بنا شده است. ساخت اين بنا به دستور شاه عباس اول در سال 1011 آغاز و در سال 1028 پايان يافت. معمار اين مسجد استاد محمدرضا اصفهانی و کتبيه سر در آن به خط ثلث عليرضا عباسی خوشنويس نامدار دوران صفويه است. شاه عباس اين مسجد را برای تجليل از مقام شيخ لطف الله که از علمای بزرگ شيعه و از اهالی جبل عامل و لبنان کنونی و پدر زن وی بوده ساخته است. در کنار اين مسجد، مدرسه نيز برای تدريس شيخ لطف الله بنا شد که امروز از بين رفته است. مسجد شيخ لطف الله مناره و صحن ندارد ولی گنبد بزرگ آن از نمونه های کم نظير معماری مساجد است. از ويژگی های اين مسجد، حل مشکل قبله به سبب قرار گرفتن آن در ضلع شرقی ميدان است که در دهليز ورودی مسجد نمايان شده است.
مسجد جامع عباسی در سال 1020 هجری به فرمان شاه عباس اول آغاز و در سال 1025 بنای ساختمان به پايان رسيد. تزئينات مسجد از سال 1025 آغاز و در زمان دو تن از جانشينان شاه عباس ادامه يافت. معمار اين مسجد استاد علی اکبر اصفهانی و کتيبه سر در آن به خط عليرضا عباسی است. در مدرسه جنوب غربی مسجد قطعه سنگ ساده ای در نقطه ای کار گذاشته شده که ظهر حقيقی اصفهان را در چهارفصل نشان می دهد و محاسبات آن به شيخ بهايی منسوب است. از ويژگی های اين مسجد بازتاب صدا در زير گنبد بزرگ مسجد است که بلندی آن به 52 متر می رسد.
کاخ عالی قاپو که در دوران صفوی قصر دولتخانه ناميده می شد، به دستور شاه عباس اول ساخته شد. عالی قاپو دارای پنج طبقه است که هر طبقه تزئينات ويژه ای دارد. مينياتورهای رضا عباسی نقاش نامدار دوران صفوی بر ديوارهای کاخ نقش بسته و گچبری های ديوارهای کاخ بسيار زيباست به ويژه گچبری های اتاق صوت که خاصيت آکوستيک دارد و هنگام اجرای موسيقی در آن، نغمه های موسيقی را هماهنگ و بدون بازتاب صدا پخش می کرده است. در دوره سلطنت شاه عباس دوم در سال 1054، تالار باشکوهی به اين کاخ افزوده و تزئينات کاخ کامل تر شده است. شاه عباس و جانشينان وی در اين کاخ، از سفيران و ميهمانان بلند مرتبه و ويژه خود پذيرائی می کردند. از فراز اين کاخ چشم انداز شهر اصفهان به خوبی ديده می شود. گفته می شود درب ورودی اين کاخ را از نجف اشرف آوردند و علت نام گذاری اين کاخ به نام عالی قاپو همين بوده است ولی به روايتی ديگر اين نامگذاری از باب العالی عثمانيان گرفته شده است. زنجيری بر درگاه اين کاخ بوده که افراد به آن پناه برده و از تعرض مصون بوده اند و به جز شخص شاه کسی ديگر حق تعرض به آنان را نداشته است.
ميدان نقش جهان به جای ميدان کوچکی که از دوران تيموريان باقی مانده بود احداث گرديد. به هنگامی که دو مسجد امام و شيخ لطف الله و سردر بازار قيصريه ساخته شد اين 3 بنا با طاقهای متحدالشکل به هم مربوط شدند و با پايان يافتن ميدان و خاتمه تزئينات، کف آن شن ريزی و مسطح شد. از اين زمان بود که ميدان برای انجام مسابقات و بازی های معمول آن عصر مانند چوگان و قاپوق اندازی مورد استفاده قرار می گرفت و سان و رژه سربازان و سپاهيان نيز در همين محل انجام می شد. دو ستون سنگی که در جلو مسجد امام واقع شده و قرينه آنها نيز روبروی بازار قيصريه هستند بيانگر انجام بازی چوگان و ساير ورزش ها در ميدان می باشند.
« در گرداگرد کناره ميدان نهری به عرض 3 متر و عمق 2 متر جريان داشت. در طول نهر رديفی از درختان چنار بر رهگذران سايه می افکند. ميدان روزها اغلب پوشيده از چادر دستفروشان بود و در طول روز افرادی از مليت های مختلف نظير انگليسی، هلندی، پرتغالی، عرب، ترک، يهودی، ارمنی، روسی و هندی به اين محل می آمدند ».
شبها نيز ميدان به محل تردد بازيگران، شعبده بازان، خيمه شب بازان، بند بازان و قصه گويان تبديل می شد.به غير از بناهای تاريخی چهارگانه که در چهار سمت ميدان قرار گرفته اند و به جز خيابان هائی که از ميدان می گذرند دور تا دور ميدان را غرفه های دو اشکوبه احاطه کرده اند.اين غرفه ها در آن روزگار به داد و ستد و تجارت اختصاص داشتند. همچنان که امروز همين کاربری حفظ شده و انواع صنايع دستی و منسوجات کار اصفهان در آنها به مسافران و گردشگران عرضه می شود.چهار طرف ميدان، چهار بازار قرار گرفته که به وسيله مغازه های داخل ميدان به ميدان مربوط می شوند. اين بازارها در روزگار صفويه هر يک به شغلی اختصاص داشت.
میدان نقش جهان که با نامهای میدان شاه و میدان امام نیز شناخته می‌شود، مجموعه بزرگی از ساختمان‌های دوره صفوی در شهر اصفهان است.
پیش از آن‌که شهر اصفهان به پایتختی ایران صفوی برگزیده شود در این میدان باغی گسترده وجود داشته‌ است بنام "نقش جهان". در دوره شاه عباس اول، از روی نقشه‌ی میدان حسن پادشاه در تبریز، آن باغ را تا حدود امروزی آن گسترش داده‌اند و در پیرامون آن مشهورترین و عظیم‌ترین بناهای تاریخی اصفهان مانند مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه (در ضلع جنوبی)، مسجد شیخ لطف‌الله (در ضلع شرقی)، عمارت عالی‌قاپو (در ضلع غربی) و سردر قیصریه (در ضلع شمالی) ساخته شده‌است. طول این میدان از شمال به جنوب بالغ بر ۵۰۰ متر و عرض آن حدود ۱۶۵ متر است.
این میدان در سده یازدهم هجری قمری (سده هفدهم میلادی) یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های جهان بوده‌ است و در دوره شاه عباس و جانشینان او محل بازی چوگان، رژه ارتش، چراغانی، و محل نمایشهای گوناگون بوده‌است. دو دروازه سنگی چوگان از آن دوره هنوز در شمال و جنوب میدان از شکوه دیرین آن حکایت می‌کند.
شرح مفصل این میدان را جهانگردان نامدار اروپایی مانند شوالیه شاردن فرانسوی، تاورنیه، پی‌یترو دولاواله، سانسون، انگلبرت کمپفر و دیگران که در روزگار صفوی از پایتخت ایران دیدن کرده‌اند، بدست داده‌اند.
معمارچیره دست اصفهانی علی‌اکبر اصفهانی ساخت مسجد امام و عالی‌قاپو رابر عهده داشته‌است. بر در مسجد امام نوشته شده‌است:
که با محاسبه حروف ابجد مصراع دوم این شعر تاریخ اتمام ساخت این مسجد به دست می‌آید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این میدان محل برگزاری نماز جمعه و اجتماعات سیاسی نیز می‌باشد. این میدان در بخش شمالی شهر اصفهان ساخته شده و در دوره قاجار، مانند سایر بناهای تاریخی اصفهان مورد بی مهری حکام محلی علی الخصوص شاهزاده صارم الدوله قرار گرفت و تا مرز تخریب نیز پیش رفت. در دوره پهلوی اول میدان و ابنیه اطراف آن به شکل کنونی مرمت گردیدند. از سال ۱۳۶۸ به بعد تردد خودروها در بخش جنوبی ممنوع گردید و تردد در این بخش به صورت پیاده یا با درشکه صورت می‌پذیرد.
دور تا دور میدان را بازار صنوف صنایع دستی اشغال کرده و به لحاظ توریستی بودن از رونق خوبی نیز برخوردارند. در حال حاضر تنها اداره دولتی مستقر در میدان، اداره آگاهی نیروی انتظامی است.
میدان نقش جهان اصفهان، یکی از زیباترین میدان های جهان به طول تقریبی 507 و عرض 158 متر است که همانند زنجیری چهار اثر تاریخی بی نظیر دنیا به هم پیوند داده است : مسجد شیخ لطف الله، مسجد امام، سر درب بازار قیصریه و کاخ عالی قاپو (که صائب شعر ابتدای این متن را در مورد آن سروده است).
میدان نقش جهان به جای میدان کوچکی که از دوران تیموریان باقی مانده بود احداث گردید. به هنگامی که دو مسجد امام و شیخ لطف الله و سردر بازار قیصریه ساخته شد این 3 بنا با طاقهای متحدالشکل به هم مربوط شدند و با پایان یافتن میدان و خاتمه تزئینات، کف آن شن ریزی و مسطح شد. از این زمان بود که میدان برای انجام مسابقات و بازی های معمول آن عصر مانند چوگان و قاپوق اندازی مورد استفاده قرار می گرفت و سان و رژه سربازان و سپاهیان نیز در همین محل انجام می شد. دو ستون سنگی که در جلو مسجد امام واقع شده و قرینه آنها نیز روبروی بازار قیصریه قرار دارد بیانگر انجام بازی چوگان و سایر ورزش ها در میدان می باشد.
بیشتر سیاحان و جهانگردانی که از اصفهان مطلب نوشته اند بر شکوه و عظمت میدان نقش جهان تأکید کرده و از حضور سفرا و نمایندگان خارجی و سایر اتباع کشورهای دیگر در این میدان خاطراتی را ذکر کرده اند. به نوشته برخی از این سفر نامه ها، بسیاری از مذاکرات تاریخی که بین دولتمردان ایران و فرستادگان خارجی انجام می شد در همین میدان صورت می گرفته است.
امروز نیز میدان نقش جهان اصفهان یكی از گردشگاه های مهم اصفهان است كه سیاحان و گردشگران خارجی و مسافران ایرانی با شوق از آن دیدن می كنند.
بازار قدیمی اصفهان در دورادور این میدان نیز از نظر آنوبانینی یکی از مهمترین نقاط تولید و عرضه صنایع دستی کشور به شمار می رود. این بازار که صنعتگران و هنرمندان اصفهانی هر یک در حجره ای از آن مشغول به تولید صنایع دستی مانند قلم کاری، مسگری و ... هستند. بازار زیبای میدان نقش جهان بیشتر صنایع دستی، یادمانها و سوغات های نقاط مختلف کشور را در خود جمع آورده است و این خود یکی از دلایل محبوبیت میدان نقش جهان در میان گردشگران داخلی و خارجی است.
میدان نقش جهان متشکل از این اجزاء می باشد که تک به تک به معرفی آنان می پردازیم :

موقعيت:ميدان امام حسين(ع) خيابان سپاه
سال تاسيس:11 هجري قمري (دوره شاه عباس اول)
طول تقريبي 507 متر و عرض 158 متر
سه بناي مسجد امام ، مسجد شيخ لطف الله و سر در بازار قيصريه با طاقهاي متحدالشكل به هم مربوط شده اند اين ميدان محل انجام مسابقات و بازي هاي معمول آن عصر (چوگان، قاپوق اندازي) بوده و سان و رژه سربازان بوده است. غرفه هاي دو اشكوبه محل داد و ستد و تجارت بوده دور تا دور اين ميدان را احاطه كرده است.
چهار طرف ميدان چهار بازار قرار گرفته كه به وسيله مغازه هاي داخل ميدان به ميدان مربوط مي شوند
چهار بناي معروف مسجد امام
مسجد شيخ لطف الله
عمارت عالي قاپو
سر در بازار قيصريه
دو دروازه سنگي چوگان در شمال و جنوب ميدان

با انتخاب اصفهان به پايتختی و گسترش شهر به طرف جنوب، ميدان عظيم امام با طول تقريبی 507 و عرض 158 متر در شرق گردشگاه چهارباغ به عنوان يکی از ويژگی های عصر صفوی مطرح گرديد. در طراحی شهری اين ميدان به عنوان عضو اصلی گسترش شهر مورد توجه قرار می گيرد و تا مدتها بعد از بزرگترين و زيباترين ميدان های جهان ناميده می شود.
ميدان امام به جای ميدان کوچکی که از دوران تيموريان باقی مانده بود احداث گرديد. به هنگامی که دو مسجد امام و شيخ لطف الله و سردر بازار قيصريه ساخته شد اين 3 بنا با طاقهای متحدالشکل به هم مربوط شدند و با پايان يافتن ميدان و خاتمه تزئينات، کف آن شن ريزی و مسطح شد. از اين زمان بود که ميدان برای انجام مسابقات و بازی های معمول آن عصر مانند چوگان و قاپوق اندازی مورد استفاده قرار می گرفت و سان و رژه سربازان و سپاهيان نيز در همين محل انجام می شد. دو ستون سنگی که در جلو مسجد امام واقع شده و قرينه آنها نيز روبروی بازار قيصريه هستند بيانگر انجام بازی چوگان و ساير ورزش ها در ميدان می باشند.
« در گرداگرد کناره ميدان نهری به عرض 3 متر و عمق 2 متر جريان داشت. در طول نهر رديفی از درختان چنار بر رهگذران سايه می افکند. ميدان روزها اغلب پوشيده از چادر دستفروشان بود و در طول روز افرادی از مليت های مختلف نظير انگليسی، هلندی، پرتغالی، عرب، ترک، يهودی، ارمنی، روسی و هندی به اين محل می آمدند ».
شبها نيز ميدان به محل تردد بازيگران، شعبده بازان، خيمه شب بازان، بند بازان و قصه گويان تبديل می شد.

به غير از بناهای تاريخی چهارگانه که در چهار سمت ميدان قرار گرفته اند و به جز خيابان هائی که از ميدان می گذرند دور تا دور ميدان را غرفه های دو اشکوبه احاطه کرده اند.
اين غرفه ها در آن روزگار به داد و ستد و تجارت اختصاص داشتند. همچنان که امروز همين کاربری حفظ شده و انواع صنايع دستی و منسوجات کار اصفهان در آنها به مسافران و گردشگران عرضه می شود.
چهار طرف ميدان، چهار بازار قرار گرفته که به وسيله مغازه های داخل ميدان به ميدان مربوط می شوند. اين بازارها در روزگار صفويه هر يک به شغلی اختصاص داشت.
بيشتر سياحان و جهانگردانی که از اصفهان مطلب نوشته اند بر شکوه و عظمت ميدان نقش جهان تأکيد کرده و از حضور سفرا و نمايندگان خارجی و ساير اتباع کشورهای ديگر در اين ميدان خاطراتی را ذکر کرده اند.
به نوشته برخی از اين سفر نامه ها، بسياری از مذاکرات تاريخی که بين دولتمردان ايران و فرستادگان خارجی انجام می شد در همين ميدان صورت می گرفت.
مقدمات احداث موزه بزرگ اسلامی در طبقه فوقانی ميدان انجام شده و به زودی ميدان بزرگ و با عظمت امام محلی برای نمايش و ارائه آثار اسلامی خواهد بود.

آنچه درباره ميدان امام می توان گفت اينکه اين اثر نفيس و با شکوه که در دنيا از شهرتی چشمگير و بی نظير برخوردار است با مجموعه عناصر و عملکردهائی که در نقش های سياسی، مذهبی، اقتصادی، توريستی، و تفريحی داشته پيوسته در آسمان هنر و زيبائی ايران و جهان می درخشد. بطوری که با جرأت می توان ادعا کرد که اين ميدان همراه با فضاهای تکميلی و عناصر مربوط به آن يعنی عمارت عالی قاپو، مسجد شيخ لطف الله، مسجد امام، توحيد خانه، سردر قيصريه و راسته بازارها به تنهائی با تمام زيبائی ها و جاذبه های جهانگردی ايران برابری می كند.
گستره اي از معماري اصيل اسلامي در پوششي از لعاب فيروزه اي فام

معروف به:مسجد مهديه، مسجد المهدی، مسجد جامع عباسي، مسجد سلطاني جديد، مسجد شاه
موقعيت:ضلع جنوبي ميدان امام
سال تاسيس:1020 هجري (دوره شاه عباس اول)
معمار:استاد علي اكبر اصفهان و ناظر ساختمان محب علي بيك الله
خطاط:عليرضا عباسي، عبدالباقي تبريزي، محمد رضا امامي، محمد صالح امامي
ويژگيهاي مسجد عبارت است از:
در بيست و چهارمين سال سلطنت شاه عباس اول بنا شده است
كتيبه سر در مسجد به خط ثلث علي رضا عباسي حاكي از آن است كه شاه عباس اين مسجد را از مال خالص خود بنا كرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است.
در كتيبه ديگر سردر، از مقام معماري و مهندسي معمار مسجد جامع جديد اصفهان تجليل شده است
از نكات جالب اين مسجد انعكاس صوت در مركز گنبد بزرگ جنوبي آن است
گنبد عظيم مسجد 52 متر، ارتفاع مناره هاي داخل آن 48 متر و ارتفاع مناره هاي سر در آن در ميدان امام 42 متر است
قطعه سنگ ساده اي به شكل شاخص كه ظهر حقيقي را در چهار فصل نشان مي دهد
قطعات بزرگ سنگ هاي مرمر يك پارچه، سنگ هاي نفيس

در منتهی اليه جنوبی ميدان امام مسجدی برپاست که نمونه ارزنده ای از معماری قرن 11 هجری به شمار می رود. ساختمان مسجد در سال 1019 هجری برابر با 1611 ميلادی شروع شد و در سال 1038 هجری برابر با 1629 ميلادی به پايان رسيد. اين مسجد به عنوان يک بنای عمومی برای استفاده مردم ساخته شد.
سردر زيبا و با شکوه مسجد با کاشی معرق است اما بقيه قسمت ها با کاشی خشت تزئين گرديده است. بسياری از محققين و مطلعين تاريخ صفويه علت اينکه کاشی های سردر با داخل مسجد تفاوت دارند را در عجله ای می دانند که شاه عباس اول برای اتمام مسجد داشت.
معمار مسجد استاد علی اکبر اصفهانی معمار برجسته عصر صفوی است که نام او در کتيبه بالای سردر آمده است. مسجد در عصر صفويه به نام های مسجد مهديه، مسجد المهدی و در کتب و منابع و سفرنامه ها به نام های ديگر همچون مسجد جامع عباسی و مسجد سلطانی ناميده می شد مسجد شاه نيز يکی ديگر از اسامی مجلس بود.
سردر ورودی رفيع و با شکوه مسجد با مناره های طرفين بر زيبائی بنا می افزايد. اين سردر با کاشی های تزئينی چند رنگ همراه با نقوش گل و گياه و پرنده و مقرنس های پوشيده از کاشی های معرق با نقش های متنوع و زيبا تزئين شده است.
در بالای کتيبه سردر غرفه ای است که کاشی کاری آن بسيار جالب توجه است. شکل دو طاووس که در طرفين يک گلدان قرار گرفته و با کاشی های معرق تزئين شده اند از ديدنی های مسجد به شمار می روند.
در اصلی مسجد در زمان سلطنت شاه صفی جانشين شاه عباس اول نصيب شده است. قطعه ای که با مصراع « شد در کعبه در سپاهان باز » با خط نستعليق بسيار زيبا بر در نوشته شده ماده تاريخ نصب اين در يعنی سال 1047 هجری را بيان می دارد. در قسمت های مختلف لوحه هائی به چشم می خورند که بيانگر بخشودگی برخی از ماليات ها در دوران های مختلف است.

کتيبه های موجود در مسجد امام که به خط اساتيد بزرگ و برجسته آن عصر همچون عبدالباقی تبريزی، محمدرضا امامی، محمد صالح اصفهانی و ساير خوشنويسان برجسته عصر صفوی هستند بر عظمت و شهرت مسجد می افزايند. در دو گوشه جنوب شرقی و جنوب غربی مسجد دو مدرسه قرار دارند که اولی را به دليل تعميرات عصر ناصرالدين شاه قاجار مدرسه ناصری و ديگری را که زمان شاه سليمان صفوی مرمت شده مدرسه سليمانيه می نامند.
سنگ مشهور به سنگ شاخص که در چهار فصل ظهر شرعی را نشان می دهد در مدرسه سليمانيه قرار دارد. محاسبه و تعبيه و نصب اين سنگ از ابتکارات و ابداعات شيخ بهائی دانشمند بی نظير عصر شاه عباس اول است. اين سنگ شاخص ظهر شرعی را در طول چهارفصل سال نشان ميدهد.
(دو کتيبه ای که در مدخل اين مدرسه قرار دارند و به خط نستعليق بسيار زيبا می باشند مربوط به زمان قاجار هستند).

ويژگي هاي گنبد مسجد:

ايوان سرپوشيده شمالی مسجد فضای وسيع و بلندی است که سر تا سر آن را کاشيکاری بسيار زيبائی فرا گرفته است. گنبد با عظمت و رفيع مسجد که به صورت دوپوش ساخته شده بر روی اين صحن قرار دارد. اين گنبد را بزرگترين و پرکارترين و استادانه ترين آثار معماری قرن 11 هجری می دانند.
از خصوصيات اين گنبد که حدود 54 متر ارتفاع دارد انعکاس صدا است. و اين به خاطر دو پوش بودن گنبد و فضای 16 متری بين دو گنبد است.
در همين صحن منبر سنگی مرمری يکپارچه نفيسی واقع شده که از شاهکارهای سنگتراشی آن روزگار است. اين صحن بوسيله دو دهانه عريض به شبستان های مجاور راه دارد. سطح نمای داخلی اين دو شبستان نيز پوشيده از کاشيکاری و کتيبه های نفيس و زيباست.
در دو سوی ايوان جنوبی مسجد دو شبستان وسيع ساخته شده که مجموعه ای از ويژگی های معماری پيشرفته قرون 10 و 11 هجری را به نمايش می گذارند.

طبقه فوقانی که در قسمت شمالی مسجد واقع شده دارای غرفه هائی است که در دوران صفويه به محل زندگی طلاب علوم دينی اختصاص داشت.
مسأله ای که در مسجد امام جلب توجه می کند و اکثر سياحان و جهانگردان نيز به آن اشاره کرده اند و معماران و مهندسين نيز آن را يکی از استادانه ترين شگردهای معماری به حساب آورده اند مسأله رعايت جهت قبله در مسجد است. سازندگان مسجد طوری سردر را درست کرده اند که با عبور از ميان ايوان ورودی بدون آنکه احساس شود، نيم چرخی به سمت راست زده می شود. در حقيقت معمار برجسته اين اثر با يک زاويه 45 درجه مسجد را در جهت قبله قرار داده است.
همانطور که گفته شد کتيبه های موجود در مسجد علاوه بر آنکه شاهکارهای هنر خوشنويسی و بخصوص خط ثلث را به نمايش می گذارند برخی وقايع تاريخی را نيز بيان می دارند.
بطور کلی مسجد امام اصفهان با مناره های رفيع و ايوان های سر به فلک کشيده و شبستان های عالی و محرابهای نفيس و همچنين با طرح يکپارچه و متوازن خود از شاهکارهای بی نظير و مسلم معماری زمان صفويه است. مسجدی که در عصر خود از عجايب زمان بوده و در حقيقت نيز به دليل زيبائی طرح، عظمت، ابعاد و شکوه و جلال کاشيکاری هايش چنين است و ... ستاره درخشان هنر عصر صفوی است
گوهري صدر نشين در گنجينه شاهكارهاي معماري اصفهان

معروف به:مسجد صدر، مسجد فتح الله
موقعيت:ضلع شرقي ميدان امام
سال تاسيس:11 هجري قمري (دوره شاه عباس اول)
معمار:استاد محمد رضا اصفهاني
خطاط:علي رضا عباسي
ساخت اين مسجد 18 سال به طول انجاميد
از ويژگي هاي اين مسجد:
نداشتن صحن و مناره كه در تمامي مساجد اسلامي جزء لاينفك بنا است
چرخش 45 درجه اي كه از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد
گنبد كم ارتفاع مسجد
محراب بي بديل مسجد
كتيبه هاي نفيس و طره هاي سر در كه درون گلدان مرمرين جاي گرفته اند

در ضلع شرقی ميدان نقش جهان و روبروی کاخ عالی قاپو، مسجدی واقع شده که در دوران صفويه آن را مسجد صدر و فتح الله نيز می ناميدند.
طرح اين مسجد در زمانی که نقشه چهارباغ و باغ هزارجريب به مرحله اجراء درآمد ريخته شد و در دورانی که معماری صفويه به شکوفايی رسيده بود مورد بهره برداری قرار گرفت.
آنچه مسجد شيخ لطف الله را در عداد نمونه های بازار هنر ايرانی- اسلامی قرار می دهد اندازه کوچک و هماهنگی آن با بناهای اطراف ميدان است.
سردر زيبا و پرکار مسجد در سال 1012 به پايان رسيد اما بقيه مسجد و تزئينات کاشيکاری آن تا سال 1028 هجری بطول انجاميد.
کتيبه سردر که به خط ثلث بسيار زيبا با کاشی سفيد معرق بر زمينه لاجوردی نوشته شده سال 1012 و امضاء عليرضا عباسی خوشنويس برجسته عصر صفوی را نشان می دهد.

نکته ای که محققين و پژوهشگران و سياحان بر آن متفق القولند اختصاصی بودن مسجد شيخ لطف الله است. اين نکته را استثنائی بودن مسجد يعنی عدم صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاينفک بنا است تأييد می کند.
عدم وجود صحن و مناره در مسجد شيخ لطف الله باعث شده تا رواقی پوشيده از کاشيکاری زيبا و استادانه و پرکار فضای مسجد را به گنبد مربوط کند.
مسجد را شاه عباس اول به احترام و افتخار شيخ لطف الله جبل عاملی روحانی شيعه آن روزگار که از لبنان به ايران آمده بود ساخته است. تا به عبادت اهل حرم و خود وی اختصاص داشته باشد. مدرسه ای نيز در کنار مسجد برای تدريس اين دانشمند برجسته ساخته شد که امروز اثری از آن نيست.
شايد به همين دليل است که جهانگردان اروپائی عصر صفوی که هر بنائی را با کنجکاوی و موشکافی بازديد کرده اند کمتر از اين مسجد مطلب نوشته اند و فقط پيتر و دولاواله به توصيف آن پرداخته است. اوژن فلا ندن فرانسوی نيز در زمان قاجار درباره آن مطلب نوشته است. (يکی از سياحان خارجی معتقد است به دليل اختصاصی بودن مسجد کسی را به داخل راه نمیداده‌اند)
از ويژگیهای مسجد چرخش 45 درجه ای است که از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد. اين گردش که در اصلاح معماران سنتی ايران «پاشنه» ناميده می شود چنان ماهرانه صورت گرفته که به هيچ روی توجه بيننده را جلب نمی کند.
اين چرخش باعث شده تا بازديد کننده پس از گذشتن از مدخل تاريک و بعد از عبور از راهرو طويل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زير گنبد وارد شود.
گنبد کم ارتفاع مسجد حاوی خطوط اسليمی است که به طرز باشکوهی بر زمينه خاکی رنگ گنبد گسترده شد، هماهنگی بی نظيری را در نقش و طرح و رنگ به نمايش می گذارد.
محراب بی بديل مسجد شيخ لطف الله که تاريخ 1028 و امضاء محمد رضا بن استاد حسين بنا اصفهانی را بر خود دارد از شاهکارهای معماری و هنر اسلامی ايرانی است که هر بيننده را به اعجاب و تحسين وامی دارد.

کتيبه خارجی گنبد به خط ثلث با کاشی سفيد معرق بر زمينه لاجوردی حاوی سوره های قرآن کريم است. خطوط کتيبه های داخل گنبد مسجد را عليرضا عباسی و خطاط ديگری که شهرت چندانی ندارد و نام او استاد باقر بنا است نوشته اند.
مضمون اين کتيبه ها آيات قرآنی و عبارت مذهبی است. علاوه بر آن خطوط بنائی با کاشی مشکی بر زمينه سفيد آيات قرآنی کتابت شده است.
در چهارگوشه داخل مسجد نيز بار ديگر آياتی با خط ثلث سفيد بر زمينه لاجوردی با کاشی سفيد معرق نوشته شده است. در ضلع شرقی و غربی مسجد شيخ لطف الله اشعاری به زبان عربی که آن هم به خط ثلث است نوشته شده که بنا به اظهار کارشناسان سراينده آنها شيخ بهائی است. خطاط اين کتيبه ها نيز باقر بنا است.
در جلو مسجد حوض 8 گوش بسيار زيبائی وجود داشته که پيوسته لبريز از آب بوده است. اين حوض را در اواخر دوره قاجار خراب کرده اند.
اگر چه اختصاصی بودن مسجد باعث شده که سياحان کمتری درباره آن مطلب بنويسند اما می توان ادعا کرد مسجد شيخ لطف الله در عداد آثار شاخص و مشهور عصر صفويه است.
وجود کتيبه های نفيس و طره های سردر که در درون گلدان مرمرين جای می گيرند آنچنان زيبائی جاودانه در ذهن يننده بيدار می کنند که اين يقين برای او حاصل می شود که معماری اين اثر الهامی بوده است. زيرا دارای حالت ويژه و منحصر بفرد نماز انسان با خداوند است.
رفيع ترين بناي عهد صفوي، قلب تپنده حكومتي در قلب پايتخت

معروف به: دولتخانه مباركه نقش جهان، قصر دولتخانه
موقعيت:ضلع غربي ميدان امام
سال تاسيس: 11 هجري قمري(دوره شاه عباس اول)
مينياتوريست و نقاش: رضا عباسي

ويژگي هاي ساختمان:

در زمان جانشينان شاه عباس اول عمارت حوضخانه و تالار مرواريد به اين عمارت افزوده شده است
بنا داراي 5 طبقه است
در طبقه سوم ايوان بزرگي است كه بر 18 ستون بلند و رفيع استوار است در وسط اين ايوان حوض زيبائي از مرمر و مس وجود دارد كه قرينه آن در تزئينات زير سقف انعكاس يافته است
گچبري هاي آخرين طبقه، كه تالار آن به اتاق موسيقي يا اتاق صوت معروف است باعث مي شود انعكاس حاصله از نغمه هاي نوازندگان گرفته شده و صداها طبيعي و بدون انعكاس صوت به گوش برسد.

کاخ عالي قاپو دروازه مرکزی و مدخل کليه قصرهایمحدوده ميدان امام :
در غرب ميدان امام و روبروی مسجد شيخ لطف الله عمارتی سر بر افراشته که به عنوان يکی از مهمترين شاهکارهای معماری اوائل قرن يازدهم هجری از شهرتی عالمگير برخوردار است.
با توجه به منابع و مأخذ موجود درباره سلسله صفوی و همچنين با در نظر گرفتن بررسی های انجام شده در مورد اين ساختمان زيبا و رفيع چنين استنباط می گردد که کاخ عالي قاپو دروازه مرکزی و مدخل کليه قصرهائی است که در دوران صفويه در محدوده ميدان امام احداث شده اند.
در حقيقت اين بنا به مثابه يک ورودی بزرگ و با شکوه ميدان امام را به مجموعه دولتخانه و عماراتی مانند رکيب خانه، جبه خانه، تالار تيموری، تالار طويله، تالار سرپوشيده و کاخ چهلستون و ديگر عمارات مربوط می کرده است.

ساختمان كاخ:

اصل بنا در دوره شاه عباس اول احداث شده و در دوره جانشينان او الحاقات و تعميراتی در آن انجام شده است. ساختمان دارای 5 طبقه است که هر طبقه تزئينات مخصوصی دارد. اگر چه اين قصر در دوره های بعد از صفويه لطمات فراوان ديده است، هنوز نيز شاهکارهائی از تزئينات و نقاشی های عصر صفويه در آن، بينندگان را به تحسين وامی دارد.
عالي قاپـو مرکب از دو کلمه «عالی» و «قاپو» است که با هم به معنای «سردر بلند» يا «درگاه بلند» هستند. از اين سر در بلند که تماماً با سنگ سماق ساخته شده به قصر وارد می شويم و به وسيله پلکانی که در دو طرف تعبيه شده اند به طبقات فوقانی می رسيم.
در طبقه همکف دو تالار وجود دارد که در آن روزگار به امور اداری و ديوانی اختصاص داشت و صدرخانه يا کشيک خانه ناميده می شدند.
در طبقه سوم، ايوان بزرگی است که بر 18 ستون بلند و رفيع و استوار است. اين ستون ها در آن زمان پوشيده از آئينه بوده و سقفی با صفحات بزرگ که با نقاشی ها و آلت های چوبی تزئين شده بودند بر فراز آن قرار گرفته است. در وسط اين ايوان حوض زيبائی از مرمر و مس وجود دارد که قرينه آن در تزئينات زير سقف انعکاس يافته است.

اين تالار از الحاقات کاخ است که در دوران جانشينان شاه عباس اول بنا شده است. در پشت اين ايوان تالار بزرگی است با اتاقها و طاقهای بسيار که نقاشی های زيبائی بر ديوارهای آن مشاهده می شود.
از ايوان کوچکی که پشت اين تالار است گنبد زيبا و ساده توحيد خانه نمايان است. در دوران صفويه در شبهای جمعه گنبد محل تجمع صوفيان و دراويش بود. سالنی که اين گنبد بر فراز آن استوار است و اتاقهای اطراف آن در حال حاضر به کلاسهای درس دانشگاه پرديس اصفهان اختصاص دارد. اکثر جهانگردان و سياحان خارجی و همچنين نمايندگان کشورهای مختلف اين تالار را به منزله جايگاهی دانسته اند که از آن مسابقات مختلف و بازيهای معمول آن عصر مثل چوگان بازی و غيره را تماشا می کرده اند. طبقات بعدی هر کدام شامل يک سالن بزرگ در وسط و چندين اتاق کوچک در اطراف هستند.

ويژگي خاص كاخ :

آنچه عالي قاپو را در عداد آثار باشکوه و بسيار نفيس قرار داده است علاوه بر مينياتورهای کار هنرمند معروف عصر صفوی رضا عباسی، گچبری های آخرين طبقه است که تالار آن به «اتاق موسيقی» يا «اتاق صوت» نيز معروف است. در اين قسمت از کاخ شکل انواع جام و صراحی در ديوار تعبيه شده است ساختن و پرداختن اين اشکال به غير از نمايش زيبائی و خلاقيت و ابتکار هنرمندان گچکار برای اين بوده است که انعکاسات حاصله از نغمه های نوازندگان و اساتيد موسيقی به وسيله اين اشکال مجوف گرفته شود و صداها طبيعی و بدون انعکاس به گوش برسند.
«فرد ريچاردز» که خود نقاش معروفی بوده و در اواخر عصر قاجاريه به ايران آمده درباره تزئينات گچبری اين اتاق می نويسد: « ... اين تورفتگی ها مانند قطعات مختلف بازی معما با تناسب خاصی پهلوی يکديگر قرار گرفته اند... » گذشته از گذشت زمان که متأسفانه به عاليقاپو لطمات فراوان زده است عوامل مخرب ديگر مانند حمله و استيلای افغانها و جنگ های مختلف و انتقال پايتخت از اصفهان و بی توجهی حکام بعد از صفويه خسارات جبران ناپذيری به بنا وارد آورده است.

در دوران قاجاريه عالي قاپو چند سال محل سکونت و کار ظل السلطان بود و او تغييراتی در کتيبه های آن داد. کتيبه های جبهه شرقی بنا و الواح خط نگاشته سردر ورودی که طی اشعاری به تعميرات سال 1274 اشاره می کند مبين همين مطلب است.
در چهل ساله اخير به دليل آن که خطر ويرانی کاخ عاليقاپو را تهديد می کرد و همچنين به علت توجه مردم و ارگانهای دولتی به ميراث های فرهنگی، مرمت هائی توسط هيأت های متخصص داخلی و خارجی در آن انجام گرفته است.
بطور کلی بنای عاليقاپو به عنوان يک بنای تشريفاتی خوش ساخت و زيبا دستاورد ديگری است از هنر معماری دوران صفويه که از فراز آن منظره شهر باستانی اصفهان و تغيير و تحول 1000 ساله آن به خوبی نمايان است.

سردرقیصریه
موقعيت:شمال ميدان امام
سال تاسيس:11 هجري قمري (دوره شاه عباس اول)
اين سر در را قيصريه مي نامند از آن جهت كه از روي نمونه يكي از بناهاي شهر قيصريه در آسياي صغير تركيه امروز ساخته اند

از ويژگي هاي اين بازار :

سر در عالي با تزئينات آجري چيني، نقاشي هاي موجود در سر درب شامل تصوير شاه عباس در جنگ با ازبكان، تصاويري از زنان و مردان اروپايي، دو لچكي كاشيكاري كه صحيح و سالم است و تصوير تيراندازي را با سر انسان و تنه ببر يا شير و دم اژدها نشان مي دهد و مي تواند همواره نشانه مخصوص شناسايي اين شهر افسانه ايي دنيا باشد.
در شمال ميدان امام و روبروی مسجد امام، سردر بازار قيصريه قرار دارد. ساختمان آن در زمان شاه عباس اول به اتمام رسيده است و معمار آن استاد علی اکبر اصفهانی بوده است.
سردر بنای عظيم قيصريه مهمترين و با عظمت ترين دروازه های ورودی شهر صفوی اصفهان بوده که از طريق بازار بزرگ قيصريه قسمت اصفهان جديد را به شهر سلجوقی (ميدان کهنه آن روزگار) متصل می کرده است. بر اين سردر چند تابلو نقاشی مشاهده می شود که برخی از آنها اروپائی های مقيم دربار اصفهان در آن روزگار را نشان می دهد. تابلو ديگر نيز شکارگاه سلطنتی است. متأسفانه اين نقاشی ها که اثر رضا عباسی است به علت مجاورت با هوای آزاد و برودت و گرمای هوا آسيب فراوان ديده اند. در بالاترين قسمت اين سردر صورت دو نيم تنه تيرانداز مرد با لباسهای معمول آن عصر ديده می شوند که تنه آنها شير يا ببر و دم آنها اژدهاست. اين دو تصوير که بر کاشی معرق است بيانگر صورت فلکی اصفهان يا برج قوس است.
توضيح اينکه در روزگاران کهن در ميان ملل متمدن دنيا معمول بوده که برای شهرهای معروف و مشهور خود طالع و زايچه ای قائل بشوند و پس از انتخاب اصفهان به پايتختی، برج قوس را برای طالع آن انتخاب کردند.
بيشتر جهانگردان بازار قيصريه و ساير بازارهای اصفهان را توصيف کردند. شاردن که سالها در اصفهان زندگی کرده به تفصيل از بازار قيصريه تعريف کرده و نامگذاری آن به قيصريه را به اين علت می داند که سردر اين بازار را مثل يکی از بناهای قيصريه يا قيساريا در آسيای صغير (ترکيه امروز) ساخته اند.
در دو طرف اين سردر دو سکوی وسيع وجود دارد که با سنگ يشم و سماق پوشانده شده و در آن روزگار زرگران و جواهر فروشان بساط خود را بر روی آنها گسترده و انواع زيور آلات و سکه های کمياب را به خريداران عرضه می کرده اند.
بر بالای سردر ساعت بزرگی نصب بود که در جنگ با پرتغالی ها نصيب ايران شده بود.
عمارت نقاره خانه نيز بر بالای سردر قيصريه ساخته شده بود. نقاره زنی و نقاره کوبی از قديم در ايران متداول بود که طلوع و غروب آفتاب را با نقاره اعلام می کردند.
البته نقاره زنی و نقاره کوبی فقط به منظور اعلام طلوع و غروب آفتاب نبود چرا که نواختن نقاره در ميدان های جنگ برای آماده باش سربازان و تشجيع آنان به نبرد و به هنگام صلح و آرامش نيز در آئين های گوناگون و به مناسبت های مختلف متداول بود.
در سمت راست عمارت قيصريه محل ضرابخانه و در طرف ديگر کاروانسرای شاهی واقع شده بود. از سردر بازار قيصريه وارد مجلل ترين و بزرگترين بازارهای اصفهان می شويم اين بازار که به بازار قيصريه و شاهی نيز معروف بوده در روزگار صفويه مرکز فروش پارچه های گرانبهاء بوده و نمايندگان کمپانی های خارجی در آنها حجره هائی داشته اند. در جلو سردر، حوض آب بسيار بزرگی وجود داشت که امروزه اثری از آن نيست.
در زمان حکومت قاجار و در روزگاری که مسعود ميرزای ظل السلطان حاکم اصفهان بود در جبهه های سردر قيصريه تغييراتی صورت گرفت و يک حاشيه کاشيکاری در امتداد سه جانب سردر اضافه شده است.
بطور کلی مجموعه قيصريه که شامل سردر و عمارت نقاره خانه و ضرابخانه و کاروانسرای شاهی است يکی از جاذبه های مشهور شهر اصفهان است که اکثر قريب به اتفاق سياحان و جهانگردان و مأمورين خارجی در خاطرات و سفرنامه های خود به تفصيل از آن سخن گفته اند. و اگر چه امروز از نقاشی های زيبای آن اثری در دست نيست اما سردر رفيع قيصريه و تالار فوقانی آن يادآور شکوه و عظمتی است که اصفهان عصر صفوی دارا بوده و خاطره شکوفائی اقتصاد و هنر کشور ما را در اذهان زنده می کند.
"نقش جهان" شاهكار معماري ايران و جهان http://www.noandish.com
ميدان نقش جهان http://www.isaarsci.ir
میدان نقش جهان http://www.kelvan.ir
درخشنده ترين نگين انگشتري معماري و شهرسازي عصر صفوي (میدان نقش جهان اصفهان) http://www.best2me.com
عالی قاپو http://forum.ayaran.com